Schaken als verrijking

Hoe kan je schaken inzetten in de plus- of kangoeroeklas?

Er is al heel veel geschreven over schaken en over de educatieve waarde ervan. Schaken zou goed zijn voor de cognitieve, sociale en emotionele ontwikkeling van leerlingen. Op cognitief vlak lijkt dit wel duidelijk te zijn: analyseren, redeneren, vooruitkijken, alternatieven vergelijken, beslissingen nemen, geheugen verbeteren, concentreren,… zijn denkvaardigheden die bevorderd worden door schaken. Maar ook op sociaal vlak leren kinderen heel veel, zoals respect leren opbrengen voor je tegenstander, leren samenwerken, je leren verplaatsen in een ander, leren omgaan met regels, leren contact leggen met medespelers. Op emotioneel vlak wordt vooral karakter gevormd en een realistisch, positief zelfbeeld bevorderd: kinderen ervaren succes enerzijds, maar moeten ook leren omgaan met frustraties, met verlies, leren incasseren, leren geduld uitoefenen, doorzetten en zelfdiscipline opbrengen.

Aangezien hoogbegaafde kinderen een grote nood aan uitdaging hebben op intellectueel gebied en ze op een eigen manier zichzelf willen ontwikkelen, kunnen we veronderstellen dat zij baat hebben bij schaken. Schaken kan dan ook heel goed ingeschakeld worden als verrijking in een plusgroep of kangoeroeklas. Echter, veel scholen volgen hiervoor de veelgebruikte Stappenmethode van Cor van Wijgerden en wijlen Rob Brunia. Maar wanneer je enkel deze lessen en oefeningen gebruikt ben je bezig met een bottum-up-methode (de leerstof is uit kleinere stappen opgebouwd en de hele regel komt vaak niet aan het begin, maar pas aan het eind van het proces aan de orde), een methode die niet aansluit bij de leerstijl van hoogbegaafde leerlingen. Deze leerlingen leren liever via een top-down-benadering waarbij je eerst het grote kader aanbiedt, zoals uitleg van de gehele regel en dan pas gaat oefenen. Deze Stappenmethode wordt vaak te rigide toegepast waarbij thema’s wel worden uitgelegd en daarna oefeningen worden gemaakt, maar didaktische overwegingen en adviezen van de auteur worden nauwelijks toegepast.

Schaken aanleren aan hoogbegaafde kinderen verloopt ook anders dan bij de meeste kinderen. Zij denken en leren anders. Soms worden lessen te gemakkelijk bevonden en willen ze weinig oefenen. Hoogbegaafde leerlingen reageren ook heftiger en emotioneler wanneer ze verliezen, hebben soms doorzettingsvermogen, hebben vaak last van faalangst, hebben weinig discipline en vinden het lastig om om te gaan met regels. Anderzijds nemen ze sneller initiatief, hebben meer interesse in de achtergrond van schaken, nemen ze sneller informatie op en vinden soms andere, geheel eigen strategieën om een schaakprobleem op te lossen.

Hoe kan je dan schaken inschakelen in plus- of kangoeroeklassen?

• Omdat je ongetwijfeld ook binnen deze kangoeroe- of plusklas zal moeten differentiëren – want deze kinderen hebben niet allemaal eenzelfde schaakniveau – kan je onderwerpen die in verschillende Stappen terugkomen samenbrengen tot één thema. Over dit ene thema kan je dan vragen stellen op niveau van zowel zwakkere als sterkere leerlingen, je kan de partijbesprekingen op verschillende niveaus bespreken, je kan de klas opdelen in niveaugroepjes bij het inoefenen. Of laat leerlingen in duo’s werken waarbij ze elkaar kunnen helpen.

• Hou de instructie kort wanneer je het thema uitlegt. Eventueel kan je de klas in twee niveaugroepen opdelen waarbij je les geeft aan de ene groep terwijl de andere groep oefeningen maakt of een onderlinge competitie start.

• Maak gebruik van andere spelvormen dan het klassieke schaakspel. Zo bestaat er ook doorgeefschaak, Raindropchess of zelf de computer om tegen te spelen. Andere werkvormen zijn acht tegen acht pionnen (wie is het eerst aan de overkant), spiegelschaak, moerasschaak, dame tegen acht pionnen, paard dat pionnen snoept, weggeefschaak.

• Laat kinderen vertellen welke schaakervaringen ze de afgelopen week hebben opgedaan. Dat kan gaan over doorgeefschaak, online schaakproblemen oplossen, een tornooi waaraan ze hebben deelgenomen of een schaakboek dat ze hebben gekregen.

• Laat de klas eigen partijen van de leerlingen analyseren. Hierbij ontdekt één leerling een openingsstelling, een ander een plan, nog iemand analyseert het eindspel, iemand combinaties of de loop van de stukken. Laat kinderen vooral veel zelf ontdekken.

• Gebruik gerust diagrammen uit de Stappenmethode, maar geef geen uitleg vooraf. Laat ze zelf via groepsdiscussies ontdekken hoe de regel in elkaar steekt. De oefeningen in de Stappenmethode kunnen als huiswerk worden meegeven omdat dit een belangrijke steun is voor het leerproces.

• Vertoon eens een film (bv. Life of a King, Searching for Bobby Fischer of Lang leve de koningen) of zoek naar Youtube-filmpjes over schaken. Een mooi voorbeeld is Geri’s Game van Pixar.

• Laat kinderen zelf schaakspelletjes (zoals Troyis of Battlechess) ontdekken op internet en laat ze dit tonen of er iets over vertellen in de klas.

• Laat kinderen geplastificeerde kaarten maken van verschillende openingen of eindspellen.

• Laat twee leerlingen schaken met een klok. Ondertussen mag iedereen suggesties roepen, net als in een voetbalwedstrijd. De leerkracht analyseert samen met de kinderen de suggesties.

Wie nog meer tips wil over werkvormen of meer wil weten over onderzoek naar schaken en de verwachte leeropbrengsten hiervan, kan hierover lezen in dit artikel.